Węgiel był symbolem szczęścia. Panele i wiatraki mają trudne zadanie, by go zastąpić

Kominy Bełchatowa są nieodłączną częścią krajobrazu widzianego z podwórka moich dziadków. Kiedy szła burza od południa, dziadek uspokajał mówiąc, że do nas nie dojdzie – Bełchatów nie przepuści. Pamiętam je od zawsze, ale dla moich dziadków były nowością. Nagle w latach 70. wyrósł element wchodzący w skład czegoś, co stanie się z jednej strony „fundamentem polskiego bezpieczeństwa energetycznego”, a z drugiej największym trucicielem Europy.

Wtedy - jak opowiada mi tata - nikt o tym tak nie myślał. Nie zastanawiał się. Bełchatów był blisko (jakieś 35 km w linii prostej), ale nie aż tak, by traktować elektrownię i kopalnię jako sąsiada. Chociaż przedstawiciele kopalni zajechali i w te strony, by zachęcać uczniów podstawówki do przyszłej pracy w Bełchatowie. Tata wspomina, że kiedy później któryś z młodych widział się jako pracownik kopalni to przez rówieśników był wyśmiewany. Może to po prostu niestety ponadczasowe okrucieństwo młodzieży, a może uznano, że górnikiem można być, ale na Śląsku, a nie w Bełchatowie. Może przyszłość wiązano z Łodzią, Pabianicami, fabrykami, przemysłem, a nie starym i brudnym węglem?

Ten jednak zagrał wątpiącym na nosie i uczynił z niedalekiej przecież gminy Kleszczów najbogatszą w Polsce. Jeszcze w 2022 r. na jednego mieszkańca przypadło tam 29 704 zł dochodu. W krótkim czasie bełchatowska kopalnia zapanowała nad krajobrazem – w wielu okolicach mojej rodzinnej wsi przy dobrej pogodzie widać elektrownię albo górę Kamieńsk, „usypaną przez gigantyczne zwałowarki bełchatowskiej kopalni węgla brunatnego” – i uczyniła nieodległych sąsiadów bogaczami. Nawet tutaj – a może raczej: szczególnie tutaj - sprawdzają się słowa Orwella, który pisał, że nasza cywilizacja opiera się na węglu.

Orwella cytuje Ralph Crane, autor książki „Węgiel. Natura i kultura”. To biografia – choć jak zauważa autor raptem jej wycinek – surowca, który bez wątpienia zmienił i ciągle zmienia świat.

Już ok. 1306 r. w Londynie protestowano przeciwko użyciu węgla przez rzemieślników, bo to zatruwało powietrze. Ówczesne władze zdecydowały się na zakaz stosowania surowca. Od początku lat 40. XIX wieku aktywiści ostrzegali przed obecnością w atmosferze dymu węglowego. W 1938 r. meteorolog amator Guy Callendar pisał o zależności między spalaniem paliw kopalnych a tym, co nazywamy obecnie globalnym ociepleniem.

Ciekawsze w biografii węgla wg Crane’a jest jednak społeczne znaczenie węgla. Ludzie tworzyli z surowca biżuterie. Widzieli w nim symbol szczęścia albo pecha. Przesąd, by nie stawiać butów na stole, bo to zapowiedź nieszczęścia (w moim domu konkretnie kłótni) wziął się ponoć z górniczych zwyczajów. Gdy górnik zmarł stawiano jego buty na stole, oddając mu w ten sposób cześć.

Na Spider's Web piszemy o alternatywach dla węgla:

„Konflikt między kapitalistami i pracownikami produkcyjnymi nigdy nie by tak oczywisty: metafory góry i dołu, żywego i martwego, nigdzie nie miały tak dosłownych znaczeń jak w kopalniach” – cytuje jedną z opinii Crane. I zauważa symboliczną rolę pracy górnika, która inspirowała twórców książek, dramatów, wierszy, filmów czy piosenek. Skromni bohaterowie pracujący w pocie czoła, narażając swoje życie, wydobywali surowiec, który dawał ciepło biednym, ale też bogaczom. Węgiel napędzał przemysłową rewolucję, która dawała majątek nielicznym, a większości kazała pracować w często skandalicznych warunkach, za śmieszne pieniądze. Węgiel to więc także symbol wyzysku, chciwości jednych, ale też solidarności drugich. Chyba żadna grupa społeczna nie jest w stanie upominać się o swoje jak górnicy – i to nie tylko w Polsce.

Crane wcale nie wybiela węgla. Nie staje w jego obronie. Zdaje sobie sprawę, że jego czas już minął i lepiej by było, gdyby ludzkość zamknęła ten rozdział. „Węgiel. Natura i kultura” oddaje cesarzowi co cesarskie, nie zapominając o środowiskowych szkodach, jakie przy pomocy węgla zostały uczynione.

Owszem będą i już są tematem wielkiej polityki. Ale czy wiatraki, panele, pompy ciepła w podobny sposób zdobędą serca zwykłych ludzi? Czy będą symbolem wielkiego postępu, ale i prostych uciech? Malutkie węgielki stawały się oczami bałwanów, a widok umorusanego kominiarza miał przynosić szczęście. Naiwne wręcz symbole, ale znaczące wiele. Węgiel nawet swoją symboliką kształtował życie.  

Czy mijając farmę wiatrową po drodze będziemy w przyszłości liczyć wiatraki i jeśli wypadnie 13 pomyślimy, że to zły omen? Czy widok parzystej liczby paneli na balkonie będzie zwiastował udany dzień? Awaria pompy ciepła w dzień ślubu oznaczać będzie, że małżeństwo prędko się rozpadnie? A rekord wyprodukowanej energii ze słońca w słoneczny weekend sprawi, że urodzone w tym czasie dziecko jest w czepku urodzone?

Dzisiaj wydaje się to śmieszne, ale z naszej perspektywy zabawne może być też traktowanie węgla jako symbolu powodzenia i wkładanie go do kieszeni – a tak też ludzie robili.

Lubię patrzeć na wiatrak, który jako pierwszy stanął w mojej rodzinnej wsi. Postawiony jest na niewielkim pagórku, więc góruje nad okolicą. Widać go z odległości, więc jakby wskazuje drogę do domu. Ale kiedy mijam sąsiednie wsie i widzę, jak wiele wiatraków wyrosło, targają mną sprzeczne uczucia. Z jednej strony to dobrze, bo produkują zieloną energię, z drugiej zdominowały zielone tereny łąk i pól. Czy ktoś będzie zastanawiał się, jak wyglądały te miejsca zanim wyrosły turbiny, tak jak ja próbuję wyobrazić sobie przestrzeń bez bełchatowskich dymów?

Może jednak najważniejsza lekcja płynąca z węgla powinna brzmieć inaczej. Nie ma sensu doszukiwać się w OZE podobnej symboliki, bo też właśnie od tego ratują nas zielone źródła energii. Od trudnej, niebezpiecznej pracy w kopalniach, od zanieczyszczonego powietrza, od ogromnego dewastowania środowiska. Jak to dobrze, że niektórzy mogą powiedzieć: biorę pompę ciepła, bo prędzej czy później mi się to opłaci. Dziś - pokazują to badania - węgiel budzi sceptycyzm. Męczy hałas kotłów węglowych, irytuje brak wygody i komfortu. Nie wszyscy mają alternatywę, ale ci, którzy mogą mieć wybór, oddychają z ulgą.

Jednocześnie musimy pamiętać o społecznej sile węgla, dzięki której górnicy się jednoczyli i walczyli o swoje. O jego roli, dzięki której można było rozpalić ogień sprzyjający towarzyskości, jak pisał Orwell. Doceniając węgiel jeszcze bardziej będziemy w stanie docenić OZE. A przy okazji łatwiej będzie stworzyć pomost prowadzący do sprawiedliwej transformacji energetycznej. Kiedyś pozyskanie energii wiązało się z ogromnymi konsekwencjami, dzisiaj pozyskujemy ją wręcz naturalnie, korzystając ze słońca czy wiatru. Patrząc na historię węgla aż chce się powiedzieć: magia. Właśnie przez pryzmat węgla jest to jeszcze bardziej imponujące.

Może więc to również idealna okazja, by już nie zastanawiać się jak pozyskujemy energię, ale po co to robimy.