Ponumerowali ludzi i zaszyfrowali informacje. Co skrywa PESEL i skąd się wziął?
Każdy z nas ma przypisany numer PESEL. Stał się on tak powszechnym identyfikatorem mieszkańca naszego kraju, że nawet nie zastanawiamy się, skąd się wziął, kto i kiedy go wymyślił i co on tak naprawdę oznacza.
PESEL powstał jeszcze w latach 70 dwudziestego wieku jako element programu informatyzacji państwa. Jest to oficjalny identyfikator konkretnej osoby. Co nie oznacza, że nie zdarzyło się, że nadano taki sam PESEL przez pomyłkę więcej niż jednej osobie. Jego nazwa pochodzi od akronimu Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności.
PESEL składa się z kilku elementów, a jego analiza to dobre zadania dla początkującego programisty.
Pierwsze dwie cyfry oznaczają rok urodzenia jego posiadacza. Kolejne dwie cyfry oznaczają miesiąc oraz... wiek (XIX, XX, XXI). Gdy powstawał PESEL, pamięć w „maszynach liczących” była droga. Starano się więc wykorzystywać każdy znak. Ze względu na to, że miesięcy jest jedynie 12, a w dwucyfrowym polu możemy zmieścić aż 100 wartości (od 00 do 99), można tam zakodować dodatkową informację. Gdy miesiąc mieści się w przedziale od 1 do 12, oznacza to wiek XX, dla XIX wieku dodano do miesiąca 80, a dla wieku XXI dodano 20. Podobnie dla XXII i XXIII wieku zarezerwowano miesiące z dodanymi 40 oraz 60.
Przykładowo osoba urodzona w styczniu XXI wieku w polu miesiąca ma ciąg znaków 21 zamiast 01. To sprytne rozwiązanie umożliwia używanie PESEL-u aż do końca XXIII wieku.
Następne dwie cyfry to oczywiście dzień miesiąca urodzenia. Po nich następują cztery cyfry oznaczające liczbę porządkową - z czego wynika, że przewidziano maksymalną liczbę osób urodzony dziennie na 9999 (ciągu 0000 się nie używa). W ostatniej z nich zakodowano płeć. Parzyste cyfry oznaczają płeć żeńską, nieparzyste męską.
Ostatnią cyfrą jest cyfra kontrolna, pozwalająca określić poprawność wszystkich innych cyfr PESEL-u lub odtworzyć jakąś brakującą cyfrę. Warto jednak pamiętać, że algorytm sprawdzający poprawność PESEL-u wciąż będzie pokazywał, że jest on prawidłowy, nawet gdy zamienimy miejscami znaki roku i dni.
Inną ważną cechą algorytmu sprawdzającego poprawność jest to, że po korekcie płci, nie można zmienić po prostu cyfry płci, bo wtedy liczba kontrolna przestanie się zgadzać.
Książka o PESEL-u
Tak, o historii PESEL-u napisano całą książkę. Jej autorem jest Bartłomiej Kluska, znany z książek poświęconych historii polskich gier i informatyki takich jak Bajty polskie czy Dawno temu w grach. Pisuje również do PSX Extreme, CD-Action oraz Pixela. Fascynacja polską wczesną informatyką nie kończy się u tego autora na grach. Jedną z jego ostatnich książek jest "PESEL w PRL: Inwigilacja czy informacja?".
Kluska w swojej książce streszcza pokrótce historię informatyzacji w Polsce. Informatyzacji początkowo prowadzonej przez pasjonatów przenoszących z Zachodu marzenie budowy polskiej maszyny cyfrowej. Szybko jednak to marzenie zostaje zawłaszczone przez władze Polski Ludowej, widzące w komputeryzacji szansę na lepsze planowanie gospodarki centralnej, a przede wszystkim na zbieranie i przetwarzanie informacji o obywatelach. Z wyłonionej w ten sposób inicjatywy KSI (Krajowego Systemu Informatycznego) powstała koncepcja Centralnego Banku Danych mającego obejmować wszystkie aspekty życia obywateli i gospodarki PRL.
Pomysł był ambitny: oprócz PESEL-u miał tam się znajdować np. ŚWIATOWID, czyli system pozwalający przeszukiwać prace naukowe. Tak naprawdę jedynie PESEL oraz MAGISTER (baza obywateli z tytułami naukowym) zostały urzeczywistnione, z czego PESEL został z nami do dziś.
W książce Kluski znajdujemy wiele ciekawostek związanych z wdrożeniem PESEL-u. W latach 1970 cały system działał na czterech komputerach firmy Siemens, z systemem transmisji danych i terminalami opartymi o polskie komputery firmy MERA. Aby zadać zapytanie i wyszukać kogoś w systemie PESEL, należało znać specjalny język programowania, przypominający nieco SQL (Structured Query Language).
Przykładowe zapytanie w tym języku: SZUKAJ: KT=67101 & I=ADAM & UL=PLANOWA oznacza wyszukanie osób o imieniu Adam, mieszkających pod kodem terytorialnym 67101 na ulicy Planowej. Kody terytorialne od tamtego czasu się zmieniły - nie był to kod pocztowy, podany przykład oznaczał miasto Radom.
Dla władz oraz milicji było to doskonałe źródło informacji: można było wyszukać np. osoby o danym imieniu, mieszkające w danym mieście, które wyjeżdżały w ostatnich latach za granicę lub przeprowadziły się niedawno z innego miasta.
PESEL, mimo swoich początków w poprzedniej epoce, jest na tyle dobrze zaprojektowany, że pozostał w użyciu do dziś. Ciekawe ile systemów informatycznych zaprojektowanych dziś będzie w użytku za 50 lat?
