„Steven Seagal był najgorszy” – polscy kaskaderzy zdradzają kulisy zawodu
Polscy filmowcy w ostatnich latach coraz częściej sięgają po kino gatunkowe i produkcje sensacyjne z elementami akcji, a to oznacza zwiększone zapotrzebowanie na usługi ekspertów od walk, wybuchów i szybkiej jazdy. Polscy kaskaderzy zdradzili nam kulisy swojego zawodu, opowiedzieli o wpływie Netfliksa na rozwój branży i największych różnicach między pracą nad filmem i grą wideo.
Na początku lipca Quentin Tarantino odniósł się do swojego sporu z rodziną Bruce'a Lee i ponownie ostro zaatakował fanów mistrza sztuk walki. Na swoją obronę popularny reżyser wyciągnął historię o rzekomo bardzo złym traktowaniu kaskaderów przez Lee. Wywołało to spore poruszenie w USA i rozbudziło na nowo dyskusję na temat różnego traktowania dublerów i statystów przez gwiazdy Hollywood. Wiele osób wystąpiło w obronie nieżyjącego gwiazdora i zarzuciło Tarantino opieranie się na niepełnych lub wręcz fałszywych informacjach. Nic nie wskazuje jednak na to, by Amerykanin wycofał się ze swoich słów.
Cała sytuacja pokazała natomiast jedno – zainteresowanie pracą kaskaderów w USA zdecydowanie wzrosło. W latach 70. amerykańskie kino przeszło rewolucję, która wybiła do filmowej ekstraklasy takie postaci jak Steven Spielberg, Francis Ford Coppola, Brian De Palma czy Martin Scorsese. Z tego powodu wiele tytułów zaczęto kojarzyć właśnie przez pryzmat tworzących ich reżyserskich gwiazd na wzór zmian, które miały miejsce dekadę wcześniej w Europie. Wizja film d'auteur ma jednak bardzo niewiele wspólne z tym, jak współcześnie robi się filmy czy seriale. Myślenie o pracy zespołowej coraz bardziej wypiera poprzednie nastawienie. Rozwój internetu i nowych mediów sprawiły zaś, że zajrzenie za kulisy powstawania produkcji wideo stało się łatwiejsze niż kiedykolwiek.
Skorzystali na tym m.in. twórcy efektów specjalnych i kaskaderzy.
Widać to choćby na przykładzie popularności liczącego prawie 5 mln subskrybentów kanału Corridor Crew na YouTubie. Powstające tam krótkie filmy fabularne, reklamy i nagrania poświęcone efektom specjalnym zawsze przyciągały sporą publikę, ale prawdziwy boom nastąpił w maju 2019 roku. Na fali rodzącej się wtedy mody na tzw. reaction video członkowie Corridor Crew opublikowali materiał poświęcony efektom specjalnym w „Grze o tron”, „Ostatnim smoku” i słynnym zwiastunie filmu „Sonic. Szybki jak błyskawica”. Odbiór wideo okazał się niezwykle pozytywny (do dzisiaj obejrzało je 6,5 mln osób), więc youtuberzy rozkręcili całą serię, do której wkrótce później dołączyła druga poświęcona stricte wyczynom kaskaderskim.
To zwiększone zainteresowanie tematyką na Zachodzie jest istotne w szerszym kontekście, ale nie ma aż tak wielkiego przełożenia na sam zawód kaskaderów w Polsce. A przynajmniej nie tak bardzo pojawienie się platform streamingowych, które coraz częściej tworzą własne filmy i seriale akcji. To dzięki nim pracy dla kaskaderów jest w ostatnich latach zdecydowanie więcej. Jednocześnie po wielu latach posuchy rodzimi twórcy zaczęli bardziej interesować się kinem gatunkowym. Marek Solek, jeden z najbardziej doświadczonych polskich kaskaderów i koordynator scen kaskaderskich pracujący przy takich produkcjach jak „Pakt”, „Pokot” czy „Nielegalni”, podkreśla, że nawet w okresie pandemii pracy nie brakowało:
W ostatnich latach robiłem średnio 12 produkcji na rok. Czasem mniejszych, czasem większych. Nawet w czasie pandemii, gdzie pracowaliśmy tak naprawdę przez pół sezonu, miałem 10 czy 11 nowych filmów i seriali. Zapotrzebowanie na kaskaderów wyraźnie się w tym czasie zwiększyło. Obecnie pracuję głównie przy zagranicznych produkcjach, właśnie jestem w trakcie przygotowań do największej europejskiej produkcji historycznej platformy Netflix. Z jej powodu moja średnia trochę spadnie, bo ten jeden tytuł zabierze mi cztery miesiące codziennej obecności na planie. To oczywiście tylko moja własna perspektywa, ale nie wątpię, że od momentu pojawienia się platform streamingowych wszyscy w moim zawodzie mają więcej pracy.
Polscy kaskaderzy przyznają, że współpraca z aktorami bywa wyzwaniem, ale nie taki, jak opisał to Tarantino.
Pracujący dużo przy polskich i zagranicznych produkcjach Maciej Kwiatkowski nie przypomina sobie sytuacji, by jakakolwiek polska czy zagraniczna gwiazda zachowywała się wobec niego arogancko lub próbowała „uderzać na serio”. Co ciekawe, w środowisku taka fama przez lata krążyła w kontekście nie Bruce'a Lee a Stevena Seagala, z którym podobno bardzo ciężko było współpracować:
Nigdy nie pracowałem z aktorem czy performerem, który by podchodził w negatywny sposób do kaskaderów. Słyszałem za to dużo historii o Stevenie Seagalu. Mówiło się o tym w mediach, ale opowiadali mi o nim też koledzy kaskaderzy mający z nim styczność, gdy kręcił ze dwa filmy w Polsce. Podobno był najgorszy. Ja nie miałem nigdy styczności z sytuacją, żeby aktor uderzył kaskadera. Prędzej zdarza się, że to oni się za bardzo ze sobą „pieszczą”, alatego czasem ciężko zrobić z nimi coś widowiskowego
– podkreśla Kwiatkowski, a jego słowa na temat gwiazdora „Liberatora” i „Terrorysty” potwierdza starszy kolega:
Pracowałem w filmie ze Stevenem Seagalem. Osobiście nie miałem z nim żadnej scysji, bo akurat nie walczyliśmy. Ale znam kaskadera, który uczestniczył w takiej filmowej potyczce i w jej trakcie Seagal zachowywał się bardzo arogancko. To było kompletnie nieprofesjonalne. Chodziło zapewne o jego ego, które kazało mu zachowywać się, jakby był najlepszy we wszystkim
– tłumaczy Marek Solek.
W rzeczywistości największe wyzwanie w pracy z aktorami (również tymi z najwyższej półki) polega raczej na ich nadmiernych obawach o siebie lub wręcz przeciwnie – ambitnej chęci pokazania się w trudnych scenach. Jak podkreśla Solek, nie chodzi o to, że gwiazdorzy nie słuchają rad koordynatora kaskaderów. Po prostu chcą zrobić jak najwięcej, choć czasem nie są gotowi na wielokrotne powtórzenia bolesnego upadku czy trudnej sekwencji walki wręcz. Zaangażowanie gwiazdy danego filmu czy serialu w trudną scenę kaskaderską jest ryzykowne – jeśli coś by się stało, to doszłoby do dużego opóźnienia całej produkcji. To oznacza stratę i czasu, i pieniędzy. Na szczęście większość aktorów rozumie tę zależność i nie robi problemów. Według mojego rozmówcy nawet postaci wyspecjalizowane w sztukach walki takie jak Scott Adkins (nazywany czasem nowym Jean-Claudem Van Dammem) zawsze podchodzą z dużym szacunkiem do rad czy uwag koordynatora i kaskaderów.
Na przygotowania nie zawsze starcza czasu i budżetu.
Możliwość przepracowania pewnych rozwiązań zmniejsza ryzyko, daje komfort i pozwala na szybkie poprawienie niedziałających elementów. Oczywiście wiele zależy to też od umiejętności oraz stopnia skomplikowania choreografii. Aktorzy i kaskaderzy z Hongkongu zasłynęli przed laty tym, że właściwie wszystkie swoje filmy mogli nagrywać z marszu:
Hollywood różni się bardzo od Hongkongu czy Bollywood. Gwiazdy kina akcji w azjatyckich filmach najczęściej są po szkole tzw. opery pekińskiej, gdzie ćwiczy się akrobatykę i sztukę walki. Potem często się w tym specjalizują i dlatego nie potrzebują przygotowań. Oczywiście układają choreografię i muszą się jej nauczyć, ale wiele rzeczy mają już wyćwiczone. W Hollywood aktor może grać najróżniejsze role, dlatego to przygotowanie do scen kaskaderskich jest mu po prostu potrzebne. Natomiast już od dwóch dekad da się zauważyć trend, że wszystkie najpopularniejsze postaci w Hollywood ćwiczą w klubach, więc w podstawowym stopniu są przygotowani
– zaznacza Solek.
Z tego powodu próby okazują się często bardziej potrzebne reżyserom i twórcom zdjęć niż samym aktorom. Nawet najbardziej imponująca scena walki nie zadziała bowiem na widza, jeśli nie zostanie pokazana na ekranie w odpowiedni sposób, a to wymaga konsultacji z reżyserem i operatorem. Co nie znaczy, że kaskaderzy nie są pozytywnie nastawieni do wcześniejszych prób. Wręcz przeciwnie, choć na polskim gruncie rzadko dostaje się dużo czasu na treningi. Marek Solek przypomina sobie jedną sytuację, gdy przez kilka miesięcy przygotowywał aktora do scen bokserskich, co dało bardzo dobre efekty.
Warto przy tym pamiętać, że wszystko to ma też związek z aspektem pracy kaskaderskiej, o którym zbyt rzadko wspomina się publicznie. Nawet w świetnie przygotowanych i zabezpieczonych hollywoodzkich produkcjach zdarzają się wypadki. Czasem nawet śmiertelne. Przez co o kaskaderach zaczęto mówić, że to jedyni członkowie ekipy filmowej naprawdę ryzykujący swoim życiem. Maciej Kwiatkowski przyznaje, że ta świadomość bywa trudna do przezwyciężenia, ale pomaga zaufanie do starszych kolegów:
Nasza praca polega na stworzeniu iluzji scenicznej. Chcemy by scena wyglądała widowiskowo i ekscytująco w ujęciu, ale po jej wcześniejszych zaprojektowaniu tak, żeby była jak najbezpieczniejsza. Minimalizujemy ryzyko, ale to nie oznacza, że ono nie istnieje. I nie chodzi tylko o nas. Wszyscy kaskaderzy, których znam, obawiają się przede wszystkim, by nie zrobić krzywdy komuś innemu – partnerowi w scenie czy członkowi ekipy. Wypadki na planie się zdarzają. Ludzie na całym świecie doznają uszczerbku na zdrowiu, stają się inwalidami, a czasem nawet giną. Taka jest droga kaskadera.
Nerwy za pierwszym razem zawsze się pojawiają. Bez względu na to, czy chodzi o pierwszy skok z wysokości, podpalenie czy wypadek samochodowy. To w jakimś stopniu weryfikacja osoby, czy na pewno nadaje się na kaskadera i potrafi przezwyciężyć strach. Na pewno pomaga zaufanie do starszych kolegów, którzy dają zielone światło na wykonanie popisu kaskaderskiego. Pamiętam, jak przed moim pierwszym skokiem instynkt podpowiadał mi, żebym tego nie zrobił, bo się zabiję. Ale koordynator Paweł Pliszka, u którego zdobywałem kaskaderskie szlify, mówił: „Skacz. Dasz radę, nic się nie stanie”. Tylko jego słowa sprawiły, że to zrobiłem. A potem krok po kroku człowiek się z tym oswaja.
Kaskaderzy w polskich filmach nadal zbyt rzadko mogą korzystać z nowinek technicznych. Z kolei motion capture stało się podstawą podczas pracy nad grami wideo.
Kaskaderskie nowinki techniczne były wykorzystywane w światowym kinie od bardzo dawna. Do Polski docierały one jednak bardzo powoli. Po raz pierwszy sprowadziłem kontener maszyn z Hollywood w 2007 roku i nadal rzadko je wykorzystuję. Znacznie częściej mam ku temu okazję, gdy pracuję przy filmach bollywoodzkich lub niemieckich. U nas to nadal jest traktowane jak wielkie wydarzenie. Zmieniło się natomiast to, że polscy reżyserzy częściej niż dawniej sięgają po doświadczenia zachodniego kina akcji. Chodzi przede wszystkim o odpowiednią technikę filmowania
– tłumaczy Marek Solek.
Doświadczony koordynator kaskaderów narzeka, że w rodzimych szkołach filmowych nie przekazuje się wiedzy na temat właściwego kręcenia scen akcji. Z tego powodu absolutne podstawy tego rzemiosła doskonale znane we Francji czy USA dla polskich filmowców bywały czarną magią. W ostatnich latach wraz ze wspomnianym wcześniej upowszechnieniem się materiałów zza kulis i rozmaitych making of reżyserzy i operatorzy otrzymali nowe źródło informacji i szybko zaczęli z nich korzystać, dlatego przekonać ich do niektórych pomysłów jest łatwiej niż kiedyś.
Więcej z nowych technologii korzysta się podczas prac nad wielkimi produkcjami korzystającymi z grafiki generowanej komputerowo oraz nad grami wideo. Maciej Kwiatkowski pracujący przy grach z serii „Wiedźmin” oraz takich tytułach jak „Crysis 3” i „Horizon Forbidden West” podkreśla, że obie branże coraz bardziej się do siebie upodabniają i stawiają przed kaskaderami podobne wyzwania. Co nie oznacza, że nie uświadczymy między nimi żadnych różnic:
Branża gier komputerowych pod kątem produkcji i efektu końcowego coraz bardziej zbliża się do branży filmowej. Kino też korzysta coraz więcej z CGI i motion capture. W filmach Marvela czasem do 80 proc. materiału powstaje z pomocą CGI. Kiedyś system motion capture był uproszczony. Występował jeden performer, którego nagrywano z różnych kamer. Teraz bywają plany przerywników filmowych lub zwiastunów do gier, które niczym nie różnią się od planów filmowych. Mamy tam aktorów ubranych w kostiumy, którzy dodatkowo noszą kamery przechwytujące mimikę twarzy i mają przypięte mikrofony nagrywające głos. Obok nich biega osoba z wirtualną kamerą na rigu, a reżyser ma na żywo pogląd na całą scenę w efekcie końcowym.
Z mojej perspektywy największą różnicą między pracą nad filmem i grą jest bezpieczeństwo. Na planie filmowym wszystko odbywa się „naprawdę”. Ryzyko też jest prawdziwe. W motion capture można wiele rzeczy oszukać. Płomienie doda się później, skok z dużej wysokości tak naprawdę wcale nim nie będzie i tak dalej. Można też do woli rozkładać materace, bo przecież później nie będzie ich widać. Podczas kręcenia filmów rzadko kiedy mamy taką możliwość i trzeba ograniczać się do ochraniaczy. Z reguły dynamika pracy nad grami jest też znacznie szybsza. Robienie filmów to sztuka cierpliwego czekania. Dlatego praca na motion capture jest dla mnie dużo przyjemniejsza
– kończy Kwiatkowski.
Rodzimi kaskaderzy mają więcej pracy dzięki serwisom VOD i grom wideo. Dostrzegają też wzrost świadomości wśród filmowców. Ale na boom podobny do tego z Zachodu muszą poczekać.
Bo choć zawód kaskadera budzi w polskich widzów ekscytację, to niekoniecznie idzie za nią świadomość trudności związanych z tym zawodem, również dlatego, że odbiorcy koncentrują się siłą rzeczy na efekcie finalnym. Wobec niego potrafią być bardzo krytyczni, nawet jeśli nie zawsze wiedzą, co kryje się za sukcesem lub porażką sceny kręconej z udziałem kaskaderów:
Świat kaskaderów w dalszym ciągu pozostaje bardzo hermetyczny. Mało jest o nim w mediach, choć wszystkich fascynuje. Z kimkolwiek rozmawiałbym na temat swojej pracy, to widzę olbrzymie zainteresowanie. Natomiast ludzie mają niekiedy bardzo infantylne wyobrażenie o naszym zawodzie. W rzeczywistości nadal nie wiedzą prawie nic na ten temat. Zmieniła się za to świadomość widzów, co jest dobrą sceną akcji. Ludzie robią się bardziej wymagający, dlatego coraz trudniej wcisnąć im chałturę. Czego filmowcy nie zawsze dostrzegają. Na szczęście reżyserzy niezwracający uwagi na sceny akcji to już wymierający gatunek
– podsumowuje Marek Solek.
*Zdjęcie główne pochodzi z serwisu YouTube.
